μπουλγαρί

Σφάλμα στη δημιουργία μικρογραφίας: Αγνοούμενο αρχείο

Το μπουλγαρί του Στέλιου Φουσταλιεράκη (Μετά από επιδιόρθωση έχει τάστα και όχι κινητούς μπερντέδες)

Μπουλγαρί ονομάζεται στην Κρήτη ένα όργανο που ανήκει στην οικογένεια του ταμπουρά, μοιάζει μορφολογικά με το αραβικό σάζι, έχει μικρό αχλαδόσχημο κυρτό ηχείο, μακρύ λεπτό χέρι, κινητούς μπερντέδες και τρεις διπλές χορδές. Η χρήση του στη Κρήτη πιθανολογείται από τα μέσα του 18ου αιώνα. Xρησιμοποιήθηκε (και χρησιμοποιείται), κυρίως, στην απόδοση των ταμπαχανιώτικων τραγουδιών που ακούγονταν στα αστικά κέντρα της Kρήτης (Xανιά, Pέθυμνο και Hράκλειο) τα χρόνια του Mεσοπολέμου (1920-1940) και στα οποία συνδυάζεται η κρητική μουσική, η μικρασιάτικη και το ρεμπέτικο τραγούδι.

Κυριότερος εκπρόσωπος του θεωρείται ο Ρεθυμνιώτης Στέλιος Φουσταλιεράκης (1911-1992), που ήταν η αιτία να περάσει το μπουλγαρί στη δισκογραφία. Μεταπολεμικά το όργανο αυτό σχεδόν εξαφανίστηκε. Σήμερα ελάχιστοι είναι πλέον οι εκπρόσωποι του υπέροχου αυτού μουσικού οργάνου.

Το μπουλγαρί και το μπουζούκι στην Κρήτη

Το τρίχορδο ή σε κάποιες περιπτώσεις πολύχορδο όργανο «ταμπουράς» συναντάται στην Ελλάδα από αρχαιοτάτων χρόνων. Αρχικά σαν πανδουρίς και τρίχορδο στους Ελληνιστικούς χρόνους και αργότερα σαν πανδούρα, θαμπούρα, ταμπούρα στα Βυζαντινά χρόνια και αργότερα σαν γιογκάρι, λιογκάρι, τσιβούρι, ταμπουράς, ταμπούρι, μπουζούκι και ικιτέλι.

Οξέαν ξύλον έκοψεν,της δάφνης την καρδίαν, ταμπούραν εκατόρθωνεν,ταμπούρα κατορθώνει (Ακριτικό τραγούδι)

Στην περίοδο της επανάστασης του 1821, η χρήση του ταμπουρά ήταν διαδεδομένη στη Ρούμελη και στο Μωριά, από τους οπλαρχηγούς και από ταμπουρατζήδες που ακολουθούσαν τους αρχηγούς, για να εμψυχώνουν με τα τραγούδια τους, τους εξεγερμένους Ελληνες. Η ονομασία μπουζούκι προέρχεται από την τούρκικη λέξη μποζούκ που σημαίνει "χαλασμένο" και κατά άλλους από την επίσης τούρκικη λέξη μπουγιούκ, που σημαίνει μεγάλο. Στην Κρήτη μόνο και στη Μεσσηνία παρουσιάζεται με την ονομασία «μπουλγαρί» που όπως συμφωνούν όλοι οι παλιοί, οφείλεται στην πιο μπάσα χορδή του οργάνου, τη λεγόμενη και μπουργάρα ή μπουργάνα ή μπουλγάρα. Το πώς ακριβώς προέκυψε αυτή η ονομασία της χορδής και μετέπειτα του οργάνου, ακόμα δεν έχει τεκμηριωθεί και δεν θα θέλαμε να μπερδέψουμε με υποθέσεις τη συνεχιζόμενη έρευνα. Πάντως το πιο ομοιάζον όργανο με το κρητικό μπουλγαρί στον Ελλαδικό χώρο, είναι το «ταμπούρι» του Μικρασιάτη πρόσφυγα Γιάννη Εϊτζερίδη (1893-1942), γνωστού σαν Γιοβάν Τσαούς. Απο τα στοιχεία που έχουμε έως σήμερα, φαίνεται ότι ο ταμπουράς ή μπουλγαρί ή μπουζούκι, «μετανάστευσε» απο τη Μικρά Ασία στην Κρήτη μέσα στο 19ο αιώνα, πιθανόν στις αρχες του 1800. Διαδόθηκε κυρίως στις πόλεις Χανιά και Ρέθυμνο, όπου συναντάμε ένα ικανό αριθμό από παίκτες του μπουλγαρί στα τέλη του 19ου αιώνα. Οπωσδήποτε όμως είχε έρθει νωρίτερα αφού σε ριζίτικο για τη μάχη του Θερίσου στα 1821 αναφέρεται ο στίχος : «με βιολιά και νταμπουράδες» (Αρ.Κριάρη : Κρητικά άσματα-1920). Λέγεται ότι το μπουλγαρί του Φουσταλιέρη που σώζεται σήμερα σε καλή κατάσταση, είναι ηλικίας περίπου 150 ετών. Για ένα ακόμα παλιό όργανο που σώζεται επίσης στο Ρέθυμνο, γνωρίζουμε ότι είναι κατασκευής προ του 1900 ενώ ένας Ιεραπετρίτης μουσικός που ζει στην Αθήνα, έχει στην κατοχή του μπουλγαρί που είναι 200 χρόνων. Το μπουλγαρί αυτό -που παρεπιμπτόντως πρέπει να είναι από τα αρχαιότερα σωζόμενα ταμπουροειδή στην Ελλάδα- έχει μία μικρή τρύπα στο καπάκι, ξύλινα κουρντιστήρια (στριφτάρια), μπερντέδες στο μάνικο που έδεναν σε ένα μικρό καρφάκι και το σκάφος ήταν με ντόγες, όχι σκαφτό.

Λόγω της παράλληλης άνθησης της ζυγιάς «βιολί-λαγούτο» σε μεγάλο μέρος του Νομού Χανίων, απο το 1850 περίπου και μετά και της ζυγιάς «λύρα, λαούτο ή μαντολίνο» στον Αποκόρωνα και στο Ρέθυμνο όπως και της συνύπαρξης βιολιού-λύρας-μαντολίνου, κιθάρας και παλιότερα ασκομαντούρας και νταουλιού στο Ηράκλειο και στο Λασήθι, το μπουλγαρί ή μπουζούκι στην Κρήτη, τις περισσότερες φορές βρίσκονταν σε δεύτερο ρόλο. Δεδομένης όμως της πολυμορφίας της μουσικής έκφρασης στην Κρήτη και της αναγκαιότητας ενός κομματιού του πληθυσμού, ιδίως των πόλεων, να εκφραστεί με δικά του μέσα, έπαιξαν βασικό ρόλο στις διασκεδάσεις και στις ευρύτερες μουσικές αναφορές αφ’ενός των κατοίκων των Χανίων και του Ρεθύμνου το μπουλγαρί αφ’ετέρου των αλλων πόλεων και επί μέρους σημείων της Κρήτης, το μπουζούκι.

Η εξάπλωση του μπουλγαρί υπολογίζεται χρονικά μετά το 1870, όπου αρχίζει να πνέει ένας αέρας ελευθερίας στην Κρήτη. Μετά το 1880-90, έχουμε αρκετά στοιχεία και στη συνέχεια περισσότερα, σχετικά με την ιστορία του οργάνου στην Κρήτη. Ο Μεχμέτ Σταφιδάκης (1878-1908), κατά τον συγγραφέα Γιάννη Τζίβη στο βιβλίο του «Χανιά 1252-1940», ήταν ένας πλούσιος Χανιώτης γαιοκτήμονας που έπαιζε μπουλγαρί και συνέθεσε τον «Σταφιδιανό σκοπο», ένα σκοπό που παίζεται έως σήμερα. Ο σκοπός αυτός πρωτο-ηχογραφήθηκε το 1930 απο τον Γιώργο Λαζαρίδη και στη συνέχεια απο τον περίφημο Ρεθυμνιώτη μουσικό Στέλιο Φουσταλιεράκη και τον Αντώνη Παπαδάκη ή Καρεκλά, με μπουλγαρί και λύρα το 1937 ενώ την επόμενη χρονιά το 1938 τον γραμμοφώνησαν ο Φουσταλιέρης με τον Γιάννη Μπερνιδάκη η Μπαξεβάνη, με μπουλγαρί και κιθάρα.

Πηγές

• Ιστοσελίδα Cretan Music (Άρθρο του Κώστα Βασιλάκη)

Αρθρο του Γ.Βαβουλέ στο Χανιώτικο περιοδικό τέχνης "Κεδρισός" Ιαν.2011 (μέρος α')

ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΚΡΙΑΡΗΣ : Κρητικά άσματα - Χανιά 1920

ΣΟΛΩΝ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ : Εγκυκλοπαίδεια της Αρχαίας Ελληνικής μουσικής - Αθήνα 1982, Εκδοση : Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας

ΙΩΑΝ.ΤΣΙΒΗΣ: Χανιά 1252-1940 - Αθήνα 1990, Εκδόσεις : Γνώση

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΟΥΣΤΑΪΡΑΣ : Μπουζούκι μου διπλόχορδο - Αργος 1996, Εκδόσεις : Παρατηρητής, Αργολίδας

ΘΑΝ.ΔΕΙΚΤΑΚΗΣ : Χανιώτες λαϊκοί μουσικοί που δεν υπάρχουν πια - Καστέλλι Κισάμου 1999, Ιδιωτική έκδοση

ΓΙΩΡΓΟΣ ΦΘΕΝΑΚΗΣ : Σινέ Σαντάν - Χανιά 2000, Εκδόσεις : Γεωρβασάκης

Κ.ΒΑΣΙΛΑΚΗΣ-Θ.ΡΗΓΗΝΙΩΤΗΣ : Το Στελλάκι από την Κρήτη - Ηράκλειο 2007, Ενθετο cd, dvd Στέλιου Φουσταλιεράκη, Εκδόσεις Αεράκη, Κρητικό μουσικό εργαστήρι

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΙΚΟΛΑΚΑΚΗΣ : Χανιώτικη μουσική παράδοση - Χανιά 2007, Εκδοση : Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χανίων

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΙΚΟΛΑΚΑΚΗΣ : Κρητική χορευτική παράδοση - Χανιά 2008, Εκδοση : Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χανίων

ΘΑΝ.ΔΕΙΚΤΑΚΗΣ : Χανιώτες λαϊκοί μουσικοί που δεν υπάρχουν πια, Τόμος Β’ - Καστέλλι, Κισάμου 2009, Ιδιωτική έκδοση

ΝΙΚΟΣ ΦΡΟΝΙΜΟΠΟΥΛΟΣ : Ο ταμπουράς του Μακρυγιάννη και η οργανοποιία του Λεωνίδα Γαΐλα - Αθήνα 2010, Εκδοση : Ιστορική και εθνολογική εταιρεία της Ελλάδος