Ρυθμοί στα ρεμπέτικα τραγούδια

[Νίκος Τριήρης]

5. ΣΥΡΤΟΣ

Είναι ρυθμικό σχήμα, δηλαδή δεν αποτελείται από ισόχρονους συνεχόμενους χτύπους και περιλαμβάνει 5 χτύπους με συνολική αξία 8/16 με την εξής διάταξη και δυναμική:

...1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο....7ο....8ο.... (8/16)
.dum...........tek...tek..........tek...tek..........

Ο Συρτός, όπως και ο Μπάλος και το Τσιφτετέλι, συναντάται σε πολλά μέρη της Ελλάδας με πάρα πολλές παραλλαγές ως προς το χορό, τις μελωδίες και γενικότερα το ύφος και την αίσθηση που αποπνέει.

Αν συναντήσουμε κομμάτια που η ολοκλήρωση στα λόγια και τις μελωδικές φράσεις γίνεται ανά δύο μέτρα ισχύουν τα όσα προαναφέρθηκαν στο Τσιφτετέλι και το Μπάλο. Έτσι έχουμε ή Γρήγορο Συρτό με μέτρο 8/16, τον οποίο στις παρτιτούρες τον συναντάμε με απλοποιημένο μέτρο 8/16 = 4/8 = 2/4 ή Γρήγορο Συρτό ανά δύο μέτρα με μέτρο 16/16 και στην παρτιτούρα με μέτρο 16/16 = 8/8 = 4/4 ή Αργό Συρτό 8/8 και στην παρτιτούρα 4/4.

Παραθέτω προς σύγκριση δύο μέτρα Γρήγορου Συρτού και ένα Αργού Συρτού:

(2 μέτρα Γρήγορου Συρτού)
...1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο....7ο....8ο....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο....7ο....8ο....(16/16)
.dum...........tek...tek..........tek..tek….........dum.........tek...tek..........tek....tek..........
(1 μέτρο Αργού Συρτού)
..1ο............2ο............3ο..........4ο.............5ο...........6ο......…..7ο.............8ο............(8/8)
.dum.........................tek..........tek..........................tek..........tek..........................

Στα ρεμπέτικα τραγούδια ο Συρτός δεν συνηθίζεται σε αντίθεση με τα παραδοσιακά.

Αν αφαιρέσουμε το 3ο και το 6ο κέκατο έκτο του Γρήγορου Συρτού θα προκύψει ένας Εναλλακτικός Συρτός, ο οποίος χρησιμοποιείται σε πιο γρήγορα κομμάτια.

....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο....7ο....8ο.... (8/16)
.dum...................tek.................tek...........

Αυτός ο Εναλλακτικός Συρτός μοιάζει πολύ με τη λατινοαμερικάνικη Ρούμπα και γι αυτό το λόγο αρκετοί μεταγενέστεροι των ρεμπέτικων τραγουδιών συνθέτες και οργανοπαίχτες αποκαλούν Ρούμπα τον Συρτό. Η Ρούμπα είναι σχεδόν η ίδια με μόνη διαφορά τη δυναμική του 4ου δέκατου έκτου ως προς τη δομή:

....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο....7ο....8ο.... (8/8)
...dum................dum.................tek...........

Είναι όμως πιο αργή και κάθε χτύπημα της έχει αξία όγδοου και όχι δέκατου έκτου όπως στο παράδειγμα. Έτσι το μέτρο της είναι 8/8 και επειδή τα χτυπήματά της είναι 3 μπορεί να γραφτεί και απλοποιημένη ως 4/4 που είναι και ο επίσημος ρυθμός της. Έχει 4 αργά και οχτώ γρήγορα βήματα μισής διάρκειας, συνολικά οχτώ χρόνους με σειρά “αργά – γρήγορα – γρήγορα” και χορεύται σε σχήμα τετράγωνου.
Χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον σε τραγούδια της δεκαετίας του ’60 και μόνος του ως ρυθμός, αλλά και με συνδυασμό με το Συρτό και με το Τσιφτετέλι πχ. Συρτορούμπες και Συρτοτσιφτετέλια.

Σχέση Μπάλου – Συρτού:

....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο....7ο....8ο....
..dum...........tek...tek.dum...........tek.......... (8/16 1 μέτρο Μπάλου)
..dum...........tek...tek............tek..tek.......... (8/16 1 μέτρο Συρτού)

Παρατηρούμε ότι συμπίπτουν στην 1η, 3η, 4η και 7η θέση. Επομένως αν παίξουμε ένα ρυθμό μόνο με αυτές τις θέσεις δεν θα ξέρουμε αν είναι παραλλαγή του Μπάλου ή του Συρτού. Από το άκουσμα όμως του παιξίματος του ρυθμού ίσως να καταλάβουμε κάτι περισσότερο. Εάν στις θέσεις 5 και 6 έχουμε παύσεις ή / και το 4ο όγδοο παίζεται δυνατότερα και με έμφαση είναι πιθανότερο να πρόκειται περί Συρτού, διότι έχει αυτά τα χαρακτηριστικά.
Από θεωρητικής απόψεως διαπισώνουμε ότι ο νέος ρυθμός έχει ακριβώς τα χτυπήματα του Συρτού μέχρι και το 5ο όγδοο, ενώ του Μπάλου μέχρι και το 4ο, επομένως ακούγεται Συρτός για μεγαλύτερο συνεχόμενο διάστημα. Τέλος λείπει η δεύτερη ισχυρή θέση του Μπάλου, γεγονός που μειώνει την αίσθηση που αποπνέει οποιοσδήποτε ρυθμός. Οπότε είναι ορθότερο να κλίνουμε προς τον Εναλλακτικό Συρτό.

Ως χορός ο Συρτός έχει πολλές παραλλαγές ανάλογα με τα διάφορα μέρη της Ελλάδας. Είναι κυκλικός ομαδικός χορός και επειδή τα περισσότερα τραγούδια σε Συρτό είναι σε μέτρο Γρήγορου Συρτού με ολοκλήρωση στίχων και μελωδίας ανά δύο μέτρα ο κλασσικός νησιώτικος χορός έχει τέσσερις χρόνους για κάθε μέτρο, δηλαδή οχτώ μέχρι να ολοκληρώσει το βασικό βήμα. Υπάρχουν και παραλλαγές όπου το βασικό βήμα ολοκληρώνεται σε τέσσερα μέτρα.

Ο Συρτός από την Κάτω Παναγιά της Μικράς Ασίας, ο οποίος είναι και αυτός Γρήγορος Συρτός ολοκληρώνει το βασικό βήμα ανά τέσσερα μέτρα, δηλαδή στην πλήρη ολοκλήρωση στίχων και μελωδίας και όχι στην πρώτη δυνατή αυτούσια ολοκλήρωση. Σε κάθε μέτρο, όπως και στον κλασσικό νησιώτικο Συρτό, έχει δύο βήματα με μεγάλη διάρκεια και ένα με μικρότερη που αντιστοιχούν στο 1ο και το 4ο όγδοο του Εναλλακτικού Συρτού και στο 7ο αντίστοιχα. Έτσι το πρώτο και το δεύτερο βήμα έχουν τρεις χρόνους έκαστο και το τρίτο δύο χρόνους.

Παραδείγματα:
Συρτό Πολίτικο
Κανείς δεν βρέθηκε γιατρός (Το ρετσινάτο το κρασί)
Βαγγελίτσα (Για πες μου τί σου έκανα)

[Νίκος Τριήρης]

ΒΑΛΣ (Valse):

Αποτελείται από το μετρικό σχήμα 3, δηλαδή από 3 ισόχρονους και επαναλαμβανόμενους χτύπους, όπου ο πρώτος είναι ισχυρός και οι άλλοι δύο ασθενείς:

..1ο....2ο....3ο....
dum...tek...tek..

Στο βαλς το μετρικό σχήμα 3 επαναλαμβάνεται ανά τέσσερις φορές, επομένως έχουμε 12 χτύπους ή τέσσερις ομάδες τριών χτύπων με τον προαναφερθέντα τονισμό. Σε όλα τα ρεμπέτικα τραγούδια η ταχύτητα των τραγουδιών που είναι vals είναι τόσο γρηγορη, σύμφωνα με τη σχετική ανάλυση και τον παρονομαστή των άλλων ρυθμών, ώστε να μπορούμε να την δεχτούμε ως δέκατα έκτα. Επομένως το μέτρο του ρυθμού είναι 12/16:

..1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο....7ο....8ο....9ο....10ο....11ο....12ο.... (/16)
dum...tek...tek..dum..tek...tek..dum...tek...tek..dum...tek....tek....

Το βαλς λόγω της δυτικοευρωπαϊκής καταγωγής του δεν είχε μεγάλη πέραση στους ρεμπέτικους κύκλους και έτσι δεν έχουμε πολλά τραγούδια γραμμένα σε αυτό το ρυθμό, σε αντίθεση με το ελαφρολαϊκό ρεπερτόριο πχ. Άσ’ τα τα μαλλάκια σου, όπου χρησιμοποιήθηκε ευρέως. Επίσης στην κλασική μουσική έχουν γραφτεί ξακουστές μελωδίες σε βαλς, όπως “Τα κύματα του Δούναβη”. Αν παρατηρήσουμε το βαλς σε τραγούδια όλων των μουδικών ειδών θα διαπιστώσουμε ότι πάντοτε οι μελωδίες και το πρώτο αυτοτελές νόημα στους στίχους ολοκληρώνεται σε δώδεκα χτυπήματα με τον παραπάνω τρόπο.

Στις παρτιτούρες γράφεται σχεδόν σε όλες τις περιπτπώσεις με μέτρο 3/4, που αποτελεί τη μικρότερη δυνατή απλοποίηση του κλάσματος 12/16 (=6/8=3/4). Στις παρτιτούρες της κλασικής μουσικής δηλώνεται στην αρχή ότι πρόκειται περί βαλς για να δηλώσει στον εκτελεστή ότι δεν είναι οποιοδήποτε μέτρο 3/4, αλλά συγκεκριμένα ο χορός βαλς, ο οποίος έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Αυτός ο τρόπος γραφής της παρτιτούρας κρίνεται ορθός, ακριβής και πλήρης αφού η παρτιτούρα είναι περισσότερο ευανάγνωστη λόγω απλοποίησης των 12/16 σε 3/4 και ορίζεται ότι η σύνθεση υπάγεται στο χορό - ρυθμό βαλς, ο οποίος είναι γνωστό ότι επαναλαμβάνεται και στο χορό ανά τέσσερις φορές.

Ένας άλλος δυνατός τρόπος να γραφτούν τα 3/4 στην παρτιτούρα είναι να αντιμετωπιστεί κάθε μία από τις τέσσερις όμάδες των 3/16 ως τρίηχο. Έτσι κάθε τρίηχο δέκατου έκτου ισοδυναμεί, σύμφωνα με τη θεωρία, με 2/16 = 1/8, οπότε έχουμε συνολικά τέσσερα τρίηχα αξίας 2/16 + 2/16 + 2/16 + 2/16 = 8/16 = 4/8=2/4. Εαν είναι δύο φορές πιο αργό θα έχει μέτρο 16/16 = 8/8 = 4/4. Όλοι αυτοί οι τροποι όπως και το μέτρο 3/4 είναι σωστοί όσον αφορά στο μέτρο του βαλς αλλά όχι οσον αφορά στο μέτρο του ρυθμού βαλς (12/16), διότι δεν αποτελούν ακριβή απεικόνιση των χτύπων του ρυθμού, εκτός αν αναγράφεται ότι η σύνθεση είναι βαλς.

Επειδή το βαλς είναι χορος με παγκόσμια απήχηση και εμβέλεια τα παραπάνω εναλλακτικά μέτρα δεν τα συναντάμε, παρά μόνο το "3/4 valse". Αντίθετα στην ελληνική παράδοση αρκετοί χρησιμοποιούν την ανάλυση με τα τρίηχα αντί να αντιμετωπίσουν τα μετρικά σχήματα ως ανεξάρτητες αξίες πχ. βλ. Ζωναράδικος. Αυτό συμβαίνει διότι όπως συμβαίνει και στο βαλς και σε όλους τους ρυθμούς που περιλαμβάνουν το μετρικό σχήμα 3, όσο πιο γρήγορα παίζονται τόσο περισσότερο μοιάζει κάθε μετρικό σχήμα 3 με τρίηχο. Με αυτό το σκεπτικό το αργό Βαλς και ο αργός Ζωναράδικος αποκτούν μέτρο Χασάπικου (8/8) και το γρήγορο Βαλς και ο γρήγορος Ζωναράδικος μέτρο Χασαποσέρβικου.(8/16)

Ο χορός ταυτίζεται κατά απόλυτο τρόπο με το ρυθμό αφού γίνεται επανάληψη τριών χρόνων τέσσερις φορές μέχρι ο χορευτής να έρθει στο σημείο εκκίνησης: Τρεις χρόνοι μπροστά, τρεις δεξιά, τρεις πίσω και τρεις αριστερά είναι το βασικό βήμα σε σχήμα τετραγώνου. Κάθε χρόνος έχει δύο βήματα. Το πρώτο που αντιστοιχεί στην ισχυρή θέση του ρυθμού (dum) είναι το πιο δυναμικό, όπου ο χορευτής και κάνει βήμα μπροστά με το ένα πόδι από θέση στάσης και το δεύτερο που αντιστοιχεί στα δύο επόμενα tek, διαρκεί το διπλάσιο χρόνο (σαν δύο βήματα) και φέρνει ο χορευτής και το άλλο πόδι.

Όπως σε όλους τους ρυθμούς έτσι και στο βαλς οι συλλαβές που φέρουν τον τονισμό των λέξεων πρέπει να συμπίπτουν με τις ισχυρές θέσεις (και όντως συμπίπτουν).

Παραδείγματα:
Ένα τρεχαντηράκι,
Μενεξέδες και ζουμπούλια,
Έλα να πάμε τσάρκα.,
Ας μην ξημέρωνε ποτέ.

[Νίκος Τριήρης]

ΠΕΝΤΑΣΗΜΟΙ

Οι συνδυασμοί για να φτιαχτεί ένα μέτρο με αριθμητή 5 είναι οι εξής:

• Με μετρικά σχήματα: 2+3 ή 3+2, όπως φαίνεται παρακάτω

• Εαν υπάρχει αυτούσιο ρυθμικό σχήμα.

• Με συνδυασμό οποιουδήποτε ρυθμικού σχήματος με μέτρο 4/8 (έστω και απλοποιημένο) + 1/8 (μονάδα). Έτσι θα μπορούσαμε να έχουμε Τσιφτετέλι (8/16=) 4/8 + 1/8 ή Μπάλο (8/16=) 4/8 + 1/8 ή Συρτό (8/16=) 4/8 + 1/8 κ.ά. Το κάθε ρυθμικό σχήμα μπορεί να έχει οποιαδήποτε παραλλαγή του.
Κάτι τέτοιο δεν συνηθίζεται στα ρεμπέτικα τραγούδια και αποτελεί ευκαιρία για νέες αναζητήσεις βασισμένες στα πρότυπα της παραδοσιακής μουσικής ή και του ρεμπέτικου. Παραθέτω το παράδειγμα Ηπειρώτικου Πωγωνίσιου συν τη μονάδα και Εναλλακτικού Μπάλου συν τη μονάδα.
Παρατηρώντας τη διαχρονική πορεία του ρεμπέτικου και του μετέπειτα λαϊκού τραγουδιού διαπιστώνουμε ότι δεν έγιναν τέτοιες προεκτάσεις. Αντίθετα εισήχθησαν στη λαϊκή μουσική αυτούσιοι ρυθμοί και ρυθμικά σχήματα από το εξωτερικό, όπως Ρούμπα, Μάμπο, Τσα - Τσα, Χαμπανέρα, Μπολερό, Μπαγιό(ν), Κουαράτσα, Σουίνγκ κ.α.

1. (2+3):

Αποτελείται από τα μετρικά σχήματα 2 και (συν) 3. Περιλαμβάνει πέντε χτύπους ως εξής:

....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....
..dum...tek..dum..tek...tek...

Ανάλογα με την ταχύτητα του τραγουδιού οι χτύποι μπορεί να είναι τέταρτα, όγδοα ή δέκατα έκτα. Έτσι θα εχουμε ως πιο αργό μέτρο τα 5/4, δύο φορές πιο γρήγορο τα 5/8 και τέσσερις φορές πιο γρήγορο μέτρο τα 5/16

Στις παρτιτούρες συναντάμε για λόγους ευκολίας 5/4 ή πιο συχνά 5/8 και στα πολύ γρήγορα κομμάτια γίνεται ο ανάλογος ορισμός της ταχύτητας του ογδόου.

Αν συναντήσουμε ένα κομμάτι που ολοκληρώνει τις μελωδικές φράσεις και τα νοήματα στους στίχους ανά δύο μέτρα πχ.5/16 το ορθότερο είναι να θεωρήσουμε ότι έχει μέτρο 5/16 + 5/16 = 10/16, το οποίο είναι ισάξιο με το 5/8 αλλά όχι ακριβώς όμοιο ρυθμικά:

(2 μέτρα 5/16 συνολικής αξίας 10/16)
....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο....7ο....8ο....9ο....10....
..dum...tek..dum..tek..tek...dum..tek..dum...tek...tek...
....1ο...........2ο...........3ο............4ο............5ο............ (1 μέτρο 5/8)
..dum..........tek.........dum..........tek...........tek...........

Όπως συμβαίνει και στον Χασαποσέρβικο και σε όλα τα μετρικά σχήματα η διαφορά έγκειται μόνο στη δυναμική ορισμένων θέσεων (εδώ στο 2ο και 3ο τέταρτο του 5/8)

Αν κατεβάσουμε το 2ο και το 4ο δέκατο έκτο του 10/16 στην κάτω γραμμή, δηλαδή στον 5/8 θα έχουμε τον εξής ρυθμό:

(2 μέτρα 5/16 συνολικής αξίας 10/16)
....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο....7ο....8ο....9ο....10....
..dum...tek...tek...tek..dum...........tek..........tek..........

Τα 8 πρώτα δέκατα έκτα σχηματίζουν τον Ηειρώτικο Πωγωνίσιο που έχει μέτρο 8/16=4/8 και προσθέτουμε το 9ο και το 10ο, δηλαδή 2/16=1/8 για να βγεί ένας νέος πεντάσημος ρυθμός, ο οποίος αποτελεί συνδυασμό ρυθμικού και μετρικού σχήματος. Αν ξεκινούσαμε το συλλογισμό μας αντίθετα, δηλαδή θέλουμε να φτιάξουμε έναν πεντάσημο με ένα τετράσημο ρυθμικό σχήμα και τη μονάδα, θα καταλήγαμε στο ίδιο αποτέλεσμα. Εδώ απλά ήθελα να δώσω και ένα άλλο σκεπτικό κατασκευής ή καλύτερα δημιουργικής ανακάλυψης των ρυθμών, ενώνοντας δηλαδή (με διάφορους τρόπους) δύο μέτρα ενός ρυθμού με διπλάσια ταχύτητα, σε σχέση με το δεύτερο, με ένα μέτρο του ίδιου ρυθμού με τη μισή ταχύτητα, σε σχέση με το πρώτο.

Ένας άλλος τρόπος παιξίματος είναι να χτυπάμε μόνο τις δύο ισχυρές θέσεις του ρυθμού ιδίως σε αρκετά γρήγορα κομμάτια:

....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....
..dum.........dum..................
Ενίοτε μπορεί να παίζονται και κάποιες από τις ασθενείς θέσεις, όχι απαραίτητα όλες. Αυτός ο τρόπος είναι και ο πιο αφαιρετικός αφού οι λιγότεροι χτύποι σε έναν ρυθμό μπόρεί να είναι μόνο οι ισχυρές θέσεις του.

Εναλλακτικός Μπάλος 4/8 (=8/16) + τη μονάδα 1/8 (=2/16) = 5/8 (=10/16)

...1o....2o....3o....4o....5o....6o....7o.....8o....1o....2o....(10/16)
..dum.................tek..dum..........tek............tek..........

Τα πρώτα 8/8 αποτελούν τον Εναλλακτικό Μπάλο και τα υπόλοιπα 2/16 (=1/8) τη μονάδα.

Δεν συνηθίζονται οι πεντάσημοι ρυθμοί στα ρεμπέτικα τραγούδια.

Παραδείγματα:
Σόλο 5/8 του Τσιτσάνη

Εισαγωγή από τον Τεκετζή (Είμαι φίνος μάγκας), μετά είναι Αργιλαμάς.
Κάθε χτύπος που ανά πέντε σχηματίζουν τον πεντάσημο στην εισαγωγή έχει ταχύτητα ίση με περίπου 225 χτύπους το λεπτό. Επομένως σύμφωνα με την καταγραφή των υπόλοιπων ταχυτήτων κάθε χτύπος είναι δέκατο έκτο. Στην παρτιτούρα η αξία κάθε χτυπου από τους πέντε θα εξαρτηθεί από το μέτρο που θα δώσουμε στο κυρίως τραγούδι. Έτσι αν γράψουμε τον Αργιλαμά με μέτρο 9/16 ή 9/8 ή 9/4 θα έχουμε εισαγωγή αντίστοιχα 5/16 ή 5/8 ή 5/4.

[Νίκος Τριήρης]

2. (3+2):

Αποτελείται από τα μετρικά σχήματα 3 και (συν) 2. Περιλαμβάνει 5/8 ως εξής:

....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....
..dum...tek...tek..dum..tek....

Ο δύο φορές πιο αργός ρυθμός με δομή 3+2 θα έχει τους ίδιους χτύπους με αξία 1/4 ο καθένας και ο δύο φορές πιο γρήγορος με αξία 1/16 έκαστος

Αν η ολοκλήρωση μελωδιών και στίχων γίνεται ανά δύο μέτρα του γρήγορου ρυθμού με μέτρο 5/16 τότε θα έχουμε μέτρο 10/16, όπως και στον ακριβώς προηγούμενο ρυθμό. Δύο μέτρα 5/16 και ένα 5/8 που είναι ισάξια, θα ακούγονται ταυτόχρονα ως εξής:

....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο....7ο....8ο....9ο....10ο.... (/16, 2 μέτρα 5/16)
..dum...tek..tek..dum...tek..dum..tek...tek...dum...tek....
....1ο...........2ο...........3ο............4ο............5ο............. (/8, 1 μέτρο 5/8)
..dum..........tek..........tek..........dum..........tek............
Υπάρχει διαφορά μόνο στη δυναμική του 4ου και 5ου τέταρτου του ρυθμού 5/8.

Παράδειγμα:
εισαγωγή και πρώτο μέρος από το οργανικό "Χαρταετοί" του Μίκη Θεοδωράκη.

[Νίκος Τριήρης]

ΕΞΑΣΗΜΟΙ


Οι δυνατοί τρόποι για να σχηματιστεί ένας εξάσημος ρυθμός είναι οι εξής:

1. Με συνδυασμό μετρικών σχημάτων 2+2+2 ή 3+3

2. Αυτούσιο εξάσημο ρυθμικό σχήμα (πχ. Τσάμικος)

3. Με συνδυασμό ρυθμικών και μετρικών σχημάτων πχ.:
ρυθμικό σχήμα με μέτρο 4/8 (= 8/16) + μετρικό σχήμα 2 πχ. Συρτός 4/8 + 2/8 = 6/8 ή ρυθμικό πεντάσημο πχ.5/4 (εάν υπάρχει) + μονάδα 1/4 = 6/4

1. ΤΣΑΜΙΚΟΣ:

Ο Τσάμικος είναι ένας ρυθμός - χορός, ο οποίος είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τη δημοτική μας παράδοση και δεν συναντάται στα ρεμπέτικα τραγούδια. Τον παραθέτω, όπως και μερικούς ακόμα (πχ. Ζωναράδικος, Ράικος, Μαντηλάτος και Συγκαθιστός), προκειμένου να ενδυναμώσω το σκεπτικό της θεωρητικής ανάλυσης και να αποδείξω βάσει υπαρκτών ρυθμών την ισχύ των επιχειρημάτων που χρησιμοποιώ. Επίσης εμπεριέχεται σε άλλους ρυθμούς που αναλύονται παρακάτω.

Είναι συνδυασμός ενός ρυθμικού και ενός μετρικού σχήματος. Παράγεται από ένα μέτρο Εναλλακτικού Μπάλου συν το μετρικό σχήμα 2. Ο Εναλλακτικός Μπάλος έχει μέτρο 4/8 (=8/16) και έτσι το Μετρικό Σχήμα 2 θα έχει αξία 2/8 (=4/16). Επομένως ο Τσάμικος έχει μέτρο 4/8 + 2/8 = 6/8 ή χωρίς απλοποίηση 8/16 + 4/16 = 12/16 ως εξής:


....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο....7ο....8ο....9ο....10ο....11ο....12ο.... (12/16)
..dum..................tek..dum..........tek..........dum...........tek..............

Μία παραλλαγή που ακούγεται σε πολλά δημοτικά τραγούδια είναι με αντιστροφή δυναμικής του 5ου δέκατου έκτου. Ο Τσάμικος υπάρχει σε πολλές παραλλαγές ανάλογα με τον τόπο που παίζεται, οι οποίες δεν παρατίθενται στο κείμενο επειδή δεν αποτελεί βασικό ρυθμό των ρεμπέτικων συνθέσεων.

Παρατηρούμε ότι τα χτυπήματα του ρυθμού είναι συνολικά 6. Δεν υπάρχει λόγος να χρησιμοποιήσουμε ως μέτρο το 12/16 αφού το ισοδύναμο 6/8 δηλώνει ακριβώς με τον αριθμητή του το σύνολο των χτυπημάτων. Υπάρχει και ένας ακόμα λόγος, ο οποίος θα διατυπωθεί στο τέλος για όλους τους ρυθμούς συνολικά.Ως πρώτη σκέψη αρκούν τα 6/8 διότι δεν έχουμε περισσότερους από 6 χτύπους. Επειδή ο Τσάμικος δεν είναι μετρικό σχήμα δεν σημαίνει ότι κάθε ένα από τα 6 χτυπήματα θα έχει αξία όγδοου όπως δηλώνει ο παρονομαστής.

Ένας Αργός Τσάμικος θα είχε τη διπλάσια διάρκεια και μέτρο 6/4. Υπάρχουν τραγούδια που ολοκληρώνουν τις μελωδικές φράσεις και τα νοήματα των στίχων ανά δύο μέτρα Γρήγορου Τσάμικου, όπως η “Ιτιά” και έχουν σύμφωνα και με τα προαναφερθέντα στους προηγούμενους ρυθμούς, μέτρο 6/8 + 6/8 = 12/8. Το μέτρο αυτό έχει την ίδια διάρκεια με το Αργό Τσάμικο (αφού μετρικά 12/8 = 6/4), αλλά άλλη ρυθμική δομή:

(12/8, 2 μέτρα Γρήγορου Τσάμικου)(_ = παύση δέκατου έκτου)
....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο….7ο...8ο...9ο...10ο....11ο....12ο....
..dum.._-tek..tek..tek..dum..tek.dum._-tek.tek..tek...dum.....tek....
(6/4, 1 μέτρο Αργού Τσάμικου) (_ = παύση ογδόου)
....1ο...........2ο...........3ο............4ο..........5ο.............6ο...............
..dum.........._-tek….....tek...........tek........dum...........tek..............

Παρατηρούμε ότι δεν συμπίπτουν όλες οι θέσεις ως προς τη δυναμική τους και η μεγαλύτερη διαφορά εντοπίζεται στο δεύτερο τέταρτο του Αργού Τσάμικου. Επομένως από τους χτύπους της κιθάρας, τα λόγια, τη μελωδία και το χορό μπορούμε να διακρίνουμε εάν πρόκειται για 6/4 Αργό Τσάμικο ή για 6/4 από απλοποίηση των ορθότερων 12/8, που φωτογραφίζουν ακριβώς 2 μέτρα Γρήγορου Τσάμικου.

Στις παρτιτούρες συχνά συναντάμε τον Τσάμικο ως 3/4 ή ως 2/4 για τους εξής λόγους:
Επειδή αποτελεί εξάσημο ρυθμό με τη διαδικασία της απλοποίησης είτε ολόκληρου του κλάσματος, είτε μόνο του αριθμητή.

Στην πρώτη περίπτωση δεν αποτελεί ακριβή αποτύπωση των χτυπημάτων του ρυθμού, αφού έχουμε περισσότερα των τριών.
Στη δεύτερη περίπτωση αντιμετωπίζεται ως 3/4 ή ως 2/4
α) 3/4: Δεν λαμβάνεται υπόψη ανά πόσα μέτρα πραγματοποιείται η ολοκλήρωση στη μελωδία και τους στίχους ενώ αδιάφορα περνούν τα χτυπήματα των ρυθμικών οργάνων ούτως ή άλλως σε όλες τις παρτιτούρες. Ανά δύο μέτρα 3/4 ολοκληρώνεται ένα μέτρο 6/4. Στο πρώτο μέτρο τονίζεται το πρώτο τέταρτο και στο δεύτερο το δεύτερο τέταρτο. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτές είναι όλες οι ισχυρές θέσεις του ρυθμού.
β) 2/4: Και σε αυτήν την περίπτωση δεν λαμβάνεται υπόψη η περιοδικότητα ολοκλήρωσης των στίχων. Επειδή 2/4 +2/4 +2/4 = 6/4. Έτσι στο πρώτο μέτρο τονίζεται το 1ο τέταρτο,στο δεύτερο κανένα και στο τρίτο το 1ο τέταρτο, δηλαδή οι ισχυρές θέσεις του Τσάμικου.

Και στις δύο περιπτώσεις η αντιμετώπιση του Τσάμικου ως μετρικού σχήματος θα ήταν σωστή αν είχαμε τον ακόλουθο Εναλλακτικό Τσάμικο, ο οποίος έχει την ακόλουθη δομή:

(6/4 Αργός Τσάμικος ή 6/8 Γρήγορος Τσάμικος)
....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο....
..dum...tek...tek...tek..dum..tek...

Αποτελεί παραλλαγή του Τσάμικου στην απλοϊκή του μορφή με διαφορά στη 2η θέση, λόγω της απουσίας παύσης δέκατου έκτου. Στον κανονικό Τσάμικο παίζεται μόνο το δεύτερο δέκατο έκτο από τα δύο που ισοδυναμούν στη 2η θέση.
Γενικότερα εφόσον έχουμε δύο μέτρα ή τρία μέτρα οποιουδήποτε ρυθμού (εδώ 2/4 ή 3/4) που δεν έχουν ακριβώς την ίδια δομή, διάταξη και δυναμική δεν έχουμε τον ίδιο ρυθμό πχ. βλ. Χαβά, Καρσιλαμά, Αργιλαμά. Έτσι θα μπορούσαμε να πούμε για τον Τσάμικο ότι έχουμε ένα ρυθμό, ο οποίος ισοδυναμεί μετρικά με δύο μέτρα ενός τρίσημου ή με τρία μέτρα ενός δίσημου, με διαφορετική δυναμική - τονισμό, ύφος και αίσθηση και δομή. Ακόμα και να λείπει τελείως αυτή η παύση ο ρυθμός εξακολουθεί να είναι εξάσημος, λόγω διαφορετικού τονισμού, όπως στο ακόλουθο παράδειγμα:

Στο Ερηνάκι με τον Ρούκουνα παίζεται εξάσημος ρυθμός στο πρώτο μέρος πριν γίνει 2/4 (έλα έλα Ερηνάκι να μου γιάνεις την καρδιά...) ο οποίος προσδιορίζεται από τα μπάσα της κιθάρας:

....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο.... (6/8 Γρήγορος Τσάμικος)
..dum.................tek..dum...tek...

Καταρχάς εδώ δεν σημαίνει ότι έχουμε απαραίτητα Τσάμικο. Ο ρυθμός όμως είναι σίγουρα εξάσημος, αφού κάθε έξι όγδοα ολοκληρώνονται τα λόγια και η μελωδία στο συγκεκριμένο σημείο του τραγουδιού. Παρατηρούμε πάντως ότι από τον κανονικό Τσάμικο και τον Εναλλακτικό Τσάμικο λείπουν το 2ο και το 3ο όγδοο, ενώ οι δυναμικές όλων των θέσεων είναι οι ίδιες και ιδιαίτερα οι ισχυρές. Το γεγονός αυτό ενισχύει το επιχείρημα ότι ο ρυθμός αυτός αποτελεί παραλλαγή του Τσάμικου, αφού δεν υπάρχει άλλος ρυθμός με αυτές τις δυναμικές. Με ακόμα μεγαλύτερη ακρίβεια είναι η παραλλαγή του Τσάμικου που προαναφέρθηκε παιγμένη αφαιρετικά όπως γίνεται και σε άλλους ρυθμούς, όπως ο Καλαματιανός, ο Μαντηλάτος, ο Καρσιλαμάς, όπου παίζονται μόνο οι ισχυρές θέσεις και ιδιαίτερα σε γρήγορα κομμάτια. Ταυτόχρονα μπορεί να παίζονται και ορισμένες μόνο αδύναμς θέσεις. Έτσι εδώ θα μπορούσαμε να ακούμε μόνο την 1η και την 5η θέση.

Ένα ακόμα παράδειγμα:
Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο Εθνικός Ύμνος της Ελλάδας. Ο Κερκυραίος Νικόλαος Μάντζαρος θέλησε να γράψει τη μουσική διατηρώντας κατά τη γνώμη μου το μέτρο του Τσάμικου, ο οποίος θεωρούνταν ως ο εθνικός χορός. Θέλοντας να τροποποιήσει το μουσικό άκουσμα προσδίδοντάς του μία Ευρωπαϊκή χροιά τον αντιμετώπισε ως εμβατήριο. Και σε αυτήν την περίπτωση χρησιμοποιείται ο Εναλλακτικός Τσάμικος, αλλά ξεκινάει από το 6ο όγδοο . Εδώ όλη μουσική σύνθεση είναι γραμμένη σε εξάσημο ρυθμό αφού όλα τα λόγια ολοκληρώνονται κάθε φορά ανά έξι όγδοα:

....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο.... (6/8)
..dum..tek...dum..tek..tek....tek....
...Σε....γνω....ρί.....ι.......ι....ζω-α...
...πό....την......ό.....ο....ψη.....η.....
..του...σπα....θιού..ου...ου....την...
..τρο....με......ρή...._....._......._....

Ο Εναλλακτικός Τσάμικος θα μπορούσε να αποτελείται από τα μετρικά σχήματα 2 + 2 + 2, δηλαδή 2/8 + 2/8 +2/8 = 6/8. Έτσι στις παρτιτούρες κρατιέται μόνο το πρώτο 2 και τον συναντάμε ως 2/4. Γενικότερη διαπίστωση αποτελεί το γεγονός ότι οι ρυθμοί έχουν ιδιαίτερη συνθετότητα και δομή, η οποία δεν αποτυπώνεται πάντοτε αυτούσια στις παρτιτούρες για λόγους ευκολίας. Η ανάλυσή τους πάντως μπορεί να φαίνεται περισσότερο πολύπλοκη, όμως ακολουθεί αυστηρά λογικούς κανόνες που ισχύουν σε όλες τις περιπτώσεις και όχι μεμονωμένα. Έχει νόημα να γνωρίζουμε ποιος είναι ακριβώς ο ρυθμός άσχετα πως θα τον συναντήσουμε σε μία παρτιτούρα.

Ο Ηπειρώτικος Πωγωνίσιος έχει ουσιαστική σχέση ρυθμικά με τον Εναλλακτικό Τσάμικο.

(8/8 1 μέτρο Αργού Πωγωνίσιου)
....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο....7ο....8ο....
..dum...tek....tek...tek..dum..........tek.........
(6/8 1 μέτρο Εναλλακτικού Τσάμικου)
..dum...tek....tek...tek..dum..tek..|

Αν κρατήσουμε τα 6 από τα 8 όγδοοα του Αργού Πωγωνίσιου και προσθέσουμε ένα tek στο 6ο θα έχουμε 1 μέτρο του Εναλλακτικού Τσάμικου

Ενδιαφέρον θεωρώ το άκουσμα του Εθνικού Ύμνου σε ρυθμό κανονικό Τσάμικο 6/8 ξεκινώντας από το 5ο όγδοο!

[Νίκος Τριήρης]

2. ΖΩΝΑΡΑΔΙΚΟΣ:

Δεν χρησιμοποιείται στα ρεμπέτικα τραγούδια και τον παραθέτω για λόγους μουσικού ενδιαφέροντος θέλοντας να τονίσω τη σημασία της πρακτικής αντιμετώπισης ενός ρυθμού σε σχέση με μία άλλη θεωρητική. Φυσικά και οι δύο είναι σωστές σε θεωρητική βάση.

Αποτελείται από το μετρικό σχήμα 3 και ως δομή είναι ίδιος με το βαλς, αλλά ολοκληρώνεται σε ένα μέτρο γρηγορου βαλς και είναι και δύο φορές πιο γρήγορος. Το γρήγορο Βαλς, όπως προαναφέρθηκε έχει μέτρο 12/16. Άρα για να βρούμε το μέτρο του Ζωναράδικου αρκεί να πολλαπλασιάσουμε τον αριθμητή και τον παρονομαστή με τον αριθμό 2 ως εξής: (12*2)/ (16*2) = 24/32. Αποτελεί το αμέσως μεγαλύτερο ισάξιο.

1ο.2ο.3ο.4ο.5ο.6ο.7ο.8ο.9ο.10ο.11ο.12ο.13ο.14ο.15ο.16ο.17ο.18ο.19ο.20ο.21ο.22ο.23ο.24ο.
d....t....t...d...t...t....d...t...t....d....t......t.....d.....t......t.....d....t......t....d.....t.....t.....d.....t.....t...

Το μέτρο 24/32 σε μία παρτιτούρα τα συναντάμε με απλοποίηση κλάσματος ως 24/32 = 12/16 = 6/8 ή και 3/4

Ο Αργός Ζωναράδικος θα βρεθεί αν διαιρέσουμε τον παρονομαστή με τον αριθμό 2. Έτσι θα έχουμε μέτρο 24/16 που με απλοποίηση κλάσματος το συναντάμε στις παρτιτούρες ως 24/16 = 12/8 = 6/4.

Σύγχυση προκαλείται εάν κάθε τριακοστά δεύτερα αντιμετωπιστούν ως τρίηχα τριακοστού δεύτερου που έχουν αξία, σύμφωνα με τη θεωρία, 2/32 ή 1/16 το καθένα, διότι προκύπτει ότι το μέτρο του ρυθμού είναι 8/16. ή 4/8 ή 2/4. Εαν είναι δύο φορές πιο αργός θα έχει μέτρο 16/16 ή 8/8 ή 4/4. Η λογική της αντιμετώπισης των μετρικών σχημάτων (στα ρυθμικά δεν γίνεται, διότι υπάρχει συσχέτιση διαφορετικών αξιών και θα αποτελούσε απλά λάθος να θεωρησουμε τρεις ισάξιους χτύπους ως ένα τρίηχο) είναι αυθαίρετη και αναιτιολόγητη. Εφόσον δεν υπάρχει βάση συσχετισμού με άλλες αξίες στο ίδιο μέτρο δεν είναι λάθος, αλλά θα έπρεπε να υπάρχει κάποιο σκεπτικό και ενιαία αντιμετώπιση και άλλων ρυθμών με παρόμοια χαρακτηριστικά (με μετρική δομή), όπως ο Χασάπικος και ο Χασαποσέρβικος που δεν θεωρούμε ότι αποτελούνται από τετράηχα ή το βαλς από τρίηχα. Επίσης βάση συσχετισμού αποτελούν και οι άλλοι ρυθμοί όλων των τραγουδιών. Αποτελεί ασυνέχεια να υποστηρίζουμε πχ. ότι ο Ζωναράδικος αποτελείται από τρίηχα αλλά ο Καρσιλαμάς όχι. Τέλος με τη νοοτροπία των τρίηχων δεν έχουν νόημα ύπαρξης όλοι ρυθμοί που έχουν αριθμητή πολλαπλάσια του 3, όπως 3/4, 6/8 και 9/8 κ.ά., αφού κάλλιστα μπορούμε να τους εκλάβουμε ως τρίηχα.

Στην περίπτωση του Ζωναράδικου επειδή κάθε χτύπος έχει αξία τριακοστού δεύτερου και δυσκολεύει στο παίξιμο και στο χορό συνήθως ακούγεται η παραλλαγή του ως εξής:

1ο.2ο.3ο.4ο.5ο.6ο.7ο.8ο.9ο.10ο.11ο.12ο.13ο.14ο.15ο.16ο.17ο.18ο.19ο.20ο.21ο.22ο.23ο.24ο.
d.......(t)..d...t...t...d.......(t)...d....t......t.....d..........(t)....d.....t......t....d..........(t)...d.....t.....t...
Εναλλακτικά το 4ο, 10ο, 16ο και 22ο δέκατο έκτο μπορούν να έχουν την αντίθετη δυναμική, δηλαδή tek αντί για dum.

Ένας άλλος εναλλακτικός και περισσότερο αφαιρετικός τρόπος είναι ο εξής:

1ο.2ο.3ο.4ο.5ο.6ο.7ο.8ο.9ο.10ο.11ο.12ο.13ο.14ο.15ο.16ο.17ο.18ο.19ο.20ο.21ο.22ο.23ο.24ο.
d........t....d.......t....d........t...d............t....d............t....d...........t....d............t.....d...........t...
Το 4ο, 10ο, 16ο και 22ο μπορεί να έχουν αντίθετη δυναμική, δηλαδή tek αντί για dum

Στο χορό πάντως το βασικό βήμα αποτελείται από οχτώ βήματα, όπου κάθε βήμα έχει τρεις χρόνους. Τα βήματα μοιάζουν με τον Χασαποσέρβικο και δεδομένου ότι μπορεί να μετρηθεί και κάθε βήμα ως τρίηχο δίνεται έμφαση στο γεγονός ότι δεν πρέπει να συγχέονται οι δύο ρυθμοί χοροί.
Υπάρχουν και άλλες παραλλαγές του χορού με αυτόν το ρυθμό όπως ο Κριός κ.ά., όπου το βασικό βήμα αλλάζει εντελώς και έχει δεκαέξι βήματα (δηλαδή οχτώ ανά δύο μέτρα), όπου πάλι το κάθε βήμα έχει τρεις χρόνους.

Παράδειγμα:
Λιανοχορταρούδια

[Νίκος Τριήρης]

Το γεγονός ότι ο Ζωναράδικος συμπεριλήφθηκε στους εξάσημους δημιουργεί αντίφαση σε σχέση με άλλους ρυθμούς και απορία σχετικά με το αν δεχόμαστε τις απλοποιήσεις όλου του κλάσματος ή όχι ή μέχρι ποιο σημείο. Το ζήτημα αυτό θα αποσαφηνιστεί στο τέλος του κειμένου(Γ' Μέρος) για όλους τους ρυθμούς, όπου θα γίνει μία Ανακεφαλαίωση και θα παρατεθεί ένας Συνοπτικός Πίνακας όλων των ρυθμών.

ΕΠΤΑΣΗΜΟΙ

Οι πιθανοί συνδυασμοί για να κατασκευαστεί ένας επτάσημος ρυθμός είναι οι εξής:

• Με μετρικά σχήματα: 3+2+2 ή 2+3+2 ή 2+2+3
• Δεν γνωρίζω ρυθμικά σχήματα με επτάσημο μέτρο
• Με συνδυασμό ρυθμικών και μετρικών σχημάτων:
α) ρυθμικό σχήμα με μέτρο 4/8 (=2/4=8/16) + μετρικό σχήμα 3 πχ. Τσιφτετέλι, Μπάλος, Συρτός, Πωγωνίσιος κ.α.
β) πεντάσημο ρυθμικό σχήμα + μετρικό σχήμα 2 : Δεν γνωρίζω κάποιο πεντασημο ρυθμικό σχήμα
γ) εξάσημο ρυθμικό σχήμα + μονάδα πχ. Τσάμικος, Ζωναράδικος.
Στο ρεμπέτικο δεν συνηθίζονται συδυασμοί ρυθμικών και μετρικών σχημάτων για τη δημιουργία επτάσημου ρυθμού. Ευκαιρία για νέες αναζητήσεις και προεκτάσεις.

1. ΚΑΛΑΜΑΤΙΑΝΟΣ:

Αποτελείται από τα μετρικά σχήματα 2 και 3 με σειρά 3+2+2 , έχει 7 χτυπήματα και τονίζεται ως εξής:

....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο...7ο....
..dum...tek...tek..dum..tek..dum..tek...

Οι χτύποι αυτοί ανάλογα με την ταχύτητά τους αποτελούν τέταρτα, όγδοα η δέκατα έκτα και έτσι προκύπτουν τα μέτρα 7/4, 7/8 και 7/16. Τα 7/8 και τα 7/16 συνηθίζονται περισσότερο.

Αρκετά κομμάτια ολοκληρώνουν μία αυτοτελή φράση στα λόγια σε δύο μέτρα Καλαματιανού οποιασδήποτε ταχύτητας πχ. Δροσάτη Πελοπόννησος.
Δύο μέτρα 7/16 σε σχέση με ένα 7/8 έχει τις εξής διαφορές ως προς τις δυναμικές μόνο, αφού ο Καλαματιανός αποτελείται από μετρικά σχήματα.

(7/16 + 7/16)
....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο....7ο....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο....7ο....
..dum...tek...tek..dum..tek..dum..tek..dum...tek...tek..dum..tek.dum..tek....
(7/8)
....1ο............2ο...........3ο............4ο............5ο...........6ο............7ο...........
...dum..........tek..........tek..........dum..........tek.........dum..........tek.........

Η διαφορά στις δυμανικές παρουσιάζεται στο 3ο και στο 7ο όγδοο των 7/8. Είναι σχεδόν αλλά όχι ακριβώς άρα δύο μέτρα Καλαματιανό 7/16 με ένα μέτρο Καλαματιανό 7/8. Πλήρη συμφωνία θα είχαμε εάν παίζαμε μία παραλλαγή του Καλαματιανού ο οποίος στο 7ο δέκατο έκτο είχε ατνίθετη δυναμική, δηλαδή dum αντί για tek. Έτσι ορθότερο είναι να πούμε ότι ένα κομμάτι που ολοκληρώνει μελωδίες και λόγια ανά δύο μέτρα 7/16 ότι έχει μέτρο 14/16, το οποίο είναι ισοδύναμο και παραπλήσιο ακουστικά αλλά όχι ίδιο με το μέτρο 7/8.

Στις παρτιτούρες συνήθως συναντάμε τον Καλαματιανό με μέτρο 7/8 για λόγους ευκολίας με κατάλληλο ορισμό ταχύτητας.

Ένας άλλος τρόπος παιξίματος του Καλαματιανού, αλλά και όλων των επτάσημων είναι να παίζονται μόνο οι ισχυρές θέσεις:

....1ο....2ο....3ο....4ο....5ο....6ο....7ο....
..dum.................dum.(tek).dum.(tek)..
Υπάρχουν και άλλοι τρόποι παιξίματος πχ. Όπως ο προηγούμενος χωρίς τις θέσεις 5η και 6η παίζοντας τις ασθενείς θέσεις 2η και 3η ή άλλοι συνδυασμοί, οι οποίοι παίζουν τις ισχυρές θέσεις και ορισμένες από τις ασθενείς.
Σημασία έχουν οι ισχυρές θέσεις και να είναι επτάσημος ο ρυθμός.
Ο Καλαματιανός συναντάται με ποικίλλες παραλλαγές σε διάφορα μέρη της Ελλάδας.

Ο χορός ολοκληρώνεται ανά τέσσερα μέτρα δηλαδή εκεί όπου πραγματοποιείται πλήρης ολοκλήρωση μελωδίας και στίχων. Σε κάθε μέτρο έχει ένα βήμα, το οποίο διαρκεί τρεις χρόνους και δύο βήματα που διαρκούν δύο χρόνους έκαστο όπως και οι χτύποι του μέτρου του ρυθμού. Πάρα πολλές παραλλαγές συναντόνται στα διάφορα μέρη της Ελλάδας πχ. Πλατανιώτικο νερό

Παραδείγματα:
Ερηνάκι (με το μουσμουλί γοβάκι),
Δροσάτη Πελοπόννησος (του Γιοβάν Τσαούς),
Έκαψα την καλύβα μου (με Μπέλου)
Ο Μπάτης στη φυλακή (Τώρα στις μαύρες φυλακές, που λες βλέπεις το Μπάτη και του σιγολές, τί έχεις Μπάτη κι όλο κλαις)