κινέζικο θέατρο

[AGIS]

Από το τεύχος 15-16/1977 του περιοδικού "Σύγχρονος Κινηματογράφος", που κυκλοφορούσε τότε, αντιγράφω ένα κείμενο του Μπρεχτ (γραμμένο της δεκαετία του '30) σχετικά με το κινέζικο θέατρο.
Ο λόγος που το βάζω εδώ, είναι οι -κατά την εντύπωσή μου- αναλογίες που έχουν τα γραφόμενα από τον Μπρέχτ, σε αυτό το κείμενο, με την λαϊκή παραδοσιακή μουσική και τους ρυθμούς της εξέλιξής της. Θα με ενδιέφεραν και τυχόν γνώμες πάνω στο αν η εντύπωση αυτή είναι αποκλειστικά δική μου η όχι.
Ελπίζω πάντως να φανεί έτσι κι αλλιώς ενδιαφέρον.

Η διατήρηση των χειρονομιών από γενιά σε γενιά

Η συνήθεια του κινέζικου θεάτρου να διατηρεί από γενιά σε γενιά απαράλλαχτες ορισμένες χειρονομίες ή στάσεις των σκηνικών τύπων του μοιάζει σε πρώτη ματιά άκρως συντηρητική. Το γεγονός αυτό κρατά τους περισσότερους από εμάς μακριά από κάθε σχετική έρευνα, σίγουρα πολύ άδικα, μια που ούτε η έλλειψη της ανεπαίσθητης εξέλιξης ούτε η κυριαρχία δεδομένων (αναλλοίωτων) χειρονομιών είναι χαρακτηριστικά γνωρίσματα του συντηρητισμού. Αυτό που στην πραγματικότητα ενδιαφέρει τους τεχνίτες του επικού θεάτρου, δεν είναι η διατήρηση των χειρονομιών, αλλά η τροποποίησή τους, και ακριβέστερα μια διατήρηση που έχει για στόχο της αυτήν την τροποποίηση. Είναι βέβαια αυτονόητο ότι το κινέζικο θέατρο τροποποιεί την αναπαράσταση των τύπων του ρεπερτορίου του, όπως και το δυτικό. Κι αν οι νέοι ηθοποιοί είναι στην αρχή αναγκασμένοι να μιμούνται τους παλαιότερους, αυτό δεν σημαίνει και ότι το παίξιμό τους θα περιορίζεται εφόρου ζωής σε μια απομίμηση. Κατά πρώτο λόγο, οι χειρονομίες είναι διαμορφωμένες σύμφωνα με έναν απρόσωπο και –μέχρι ενός σημείου- απροσδιόριστο τρόπο έτσι ώστε ένας ηθοποιός να μπορεί να τις αναπαράγει χωρίς να ζημιώνει παράλληλα και την προσωπικότητά του. (Σε ό,τι αφορά εξάλλου τον κινησιακό και χορογραφικό τομέα, οι χειρονομίες είναι σε απίστευτο βαθμό προκαθορισμένες.. η απροσδιοριστία αφορά μονάχα το μέτρο του ηθοποιού, το χρόνο του κλπ. Ας πάρουμε για παράδειγμα το τραγούδι: οι νότες είναι κι εδώ βέβαια δοσμένες από τα πριν, όμως η χροιά της φωνής, ο χειρισμός της κλπ, καθορίζεται από την απροσδιοριστία που χαρακτηρίζει τη μουσική τυπολογία). Στη συνέχεια ο ηθοποιός αρχίζει να τροποποιεί το παίξιμό του. Αυτές οι τροποποιήσεις του δεν περνούν καθόλου απαρατήρητες, αντίθετα σχεδιάζονται μπροστά στο ερευνητικό και προειδοποιητικό βλέμμα του κοινού, περικλείοντας για τον ηθοποιό στιγμές κινδύνου: σε περίπτωση που δεν κατορθώσει να πείσει, διακυβεύεται το όνομά του. Σ’ αυτό το μέτρο η τροποποίηση είναι πολύ πιο βίαιη απ’ ό,τι σ’ εμάς. Εμείς, βέβαια, επιτρέπουμε σε οποιονδήποτε ηθοποιό μας, το απαιτούμε μάλιστα, να διαπλάσει έναν απόλυτα νέο τύπο, έχοντας αφετηρία του κάποιον άλλο προγενέστερο, μόνο που ο τύπος αυτός διαπλάθεται με τελείως τυχαίο τρόπο, χάνει το σύνδεσμό του με τους άλλους, σύγχρονους ή παλαιότερους, δίχως να μας λέει τίποτα γι’ αυτούς.. έτσι ο ίδιος ο τύπος δεν έχει στην πραγματικότητα καθόλου εξελιχτεί: το πολύ – πολύ θα πρόκειται για μια παραλλαγή. Ο κινέζος ηθοποιός εκθρονίζει μπροστά στα μάτια του κοινού του με θεαματικό τρόπο ορισμένες χειρονομίες, τις απορρίπτει μια για πάντα, με σκοπό να προκαλέσει μια εξέγερση αισθητικής τάξης και να εκτελέσει ο ίδιος μια πράξη εξέγερσης, ποντάροντας πάνω σ’ αυτήν την ολοκλήρωση την φήμη του. Το κοινό δεν θα εγκωμιάσει το νεωτερισμό του, αλλά μονάχα την αξία που αναγνωρίζει σ’ αυτόν το νεωτερισμό. Ήταν δύσκολο να αποδειχτεί κανείς ισάξιος με το Παλαιό, κι αυτός το κατόρθωσε. Και όφειλε να αντλήσει το νεωτερισμό του απ’ το Παλαιό. Μ’ αυτό τον τρόπο η φυσική στιγμή της εξέγερσης, η απόλυτα ορατή, εκτιμήσιμη, υπεύθυνη πράξη της ρήξης με το Παλαιό εισάγεται μέσα στη μονιμότητα (που είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα της πραγματικής τέχνης – και της επιστήμης). Μόνον εκείνοι που δεν μπορούν ν’ απελευθερωθούν απ’ τις τυπικές επιφανειακές μεθόδους με τις οποίες οι δυτικοί ηθοποιοί διαπλάθουν το ρόλο τους –συναρμολογώντας τον με μικρές νευρικές πινελιές, λιγότερο ή περισσότερο ιδιωτικής προέλευσης, που δηλώνουν ελάχιστα πράγματα και που αδυνατούν να σημάνουν κάτι το Τυπικό- μόνον αυτοί δεν θα μπορέσουν να καταλάβουν, ότι οι τροποποιήσεις των χειρονομιών αποτελούν έναν πραγματικά θεμελιώδη νεωτερισμό σε ό,τι αφορά την διάπλαση ενός τύπου. Η ανατροπή της υποκριτικής τέχνης είναι όντως τόσο δύσκολη για μας τους δυτικούς, εφόσον είναι δύσκολο ν’ ανατρέψουμε κάτι, όταν δεν υπάρχει εκεί τίποτα που να μπορεί ν’ ανατραπεί.